کاپیتولاسیون و نقض حاکمیت ملی نگاهی تطبیقی بر رویکرد سیاسی امیرکبیر، مصدق و امام‌خمینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری تاریخ معاصر ایران، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

کاپیتولاسیون (رژیم قضاوت کنسولی) به‌معنای مصونیت بیگانگان از محاکمه طبق قانون کشور میزبان است. تحمیل این رژیم نشان‌دهندۀ تسلیم کشور ضعیف دربرابر بیگانگان است. پس‌از جنگ‌های دورۀ دوم ایران و روس، انعقاد قرارداد ترکمنچای زمینۀ شکل‌گیری تعریف مشخصی از کاپیتولاسیون را در سیاست عملی ایرانِ دورۀ قاجار فراهم کرد و اجرای این رژیم، پیامدهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ناگواری را برای ایران به‌دنبال آورد. اهمیت کاپیتولاسیون در ساختار سیاسی ایران به‌دلیل نقض حاکمیت ملی است. برای آنکه اتباع خارجی بتوانند از این مصونیت در کشور میزبان استفاده کنند لازم بود دو پیش‌شرط فراهم شود: 1- قانون و ضمانت اجرایی آن؛ 2- وجود قدرتی که براساس آن، حقوق حقۀ ملی موردقبول دولت‌های صاحب منافع قرار گیرد. باتوجه به تأثیر کاپیتولاسیون در برداشتِ اتباع بیگانه از ساختار قضایی، و حاکمیت و قدرت سیاسی کشور میزبان، دولت‌مردان به ارائۀ تعریفی مشخص از حاکمیت ملی و تعیین حد و حدود قوانین مدون توجه کردند تا دربرابر سوءاستفادۀ اتباع خارجی راه‌حلی بیابند که اتباع خارجی نتوانند با ناچیز پنداشتن اختیاراتِ حاکمیت، استقلال ملی را نادیده بگیرند. در همین راستا برای درک برداشت‌های سیاسی از کاپیتولاسیون، واکنش سه شخصیت سیاسی در موقعیت‌های متفاوت دربرابر کاپیتولاسیون موردتوجه این مقاله قرار گرفته‌است: امیرکبیرْ صدراعظم ناصرالدین‌شاه، مصدقْ نخست‌وزیر دوران نهضت ملی‌شدن صنعت نفت، و امام‌خمینیْ معترض و منتقد اعطای مصونیت قضایی به‌صورت لایحۀ قانونی در انقلاب سفید محمدرضاشاه. مقالۀ پیشِ‌رو برمبنای روش مقایسه‌ای تدوین شده‌است؛ به‌این‌ترتیب که به بررسی اندیشه و دیدگاه امیرکبیر، مصدق، امام‌خمینی و برداشت‌شان از کاپیتولاسیون می‌پردازد. در این مقاله این پرسش مطرح می‌شود که از نظر این سه شخصیت، مفهوم کاپیتولاسیون و نقض حاکمیت ملی چه تأثیری بر جایگاه سیاسی ایران و روابط خارجی آن با کشورهای دیگر داشته‌است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Capitulation and Breach of National Sovereignty: A Comparative Study of Amir Kabir, Mosadeq and Imam Khomeini’s Political Approaches

نویسنده [English]

  • Sheida Saberi
PhD in contemporary Iranian history, Alzahra University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Capitulation (relinquishing jurisdiction within a state’s borders over the subjects of a foreign state) means immunity of foreigners from prosecution according to the law of the host country. The imposition of this legal regime is an indication of the surrender of the weak state to the foreign powers. After the second round of Iran-Russia wars, the conclusion of the Treaty of Turkmenchay paved the ground for formation of a particular definition of capitulation in Qajar-era practical politics in Iran. The implementation of this legal regime caused various adverse political, social and cultural consequences for the country. The significance of capitulation in Iranian political structure lies in breach of the country’s national sovereignty. Two preconditions were required for a foreign national residing in Iran to enjoy this immunity in the host country: 1- Law and sanctions; 2- The existence of a power based on which the national rights would be accepted by the beneficiary states. With respect to the impact of capitulation on understanding of the foreign nationals of the judiciary structure, sovereignty and political power of the host country, the statesmen provided a clear-cut definition of national sovereignty and embarked on determination of the limits of codified laws to defend the law against abuse by foreign nationals, who were believed to undermine the authority of the sovereign state and ignore national independence. To that end, and to understand about political understandings of capitulation, this paper has paid attention to the reactions by three political personalities in different situations to capitulation: Amir Kabir the chancellor of Naseraddin Shah of Qajar Dynasty, Mosadeq prime minister during the period marked for nationalization of Iranian oil industry, and Imam Khomeini an outstanding opponent to and critic of granting the right of capitulation as a government bill in the course of Shah's so-called The White Revolution. This paper has been developed based on a comparative study in such a way that ideas and perspectives of the three personalities namely Amir Kabir, Mosadeq and Imam Khomeini as well as their understanding of capitulation have been analyzed. This paper poses a central question: In view of the three personalities, how do capitulation and breach of the national sovereignty affect Iran's political position and its foreign relations with other countries?

کلیدواژه‌ها [English]

  • capitulation in Iran
  • national sovereignty
  • Amir Kabir
  • Mosadeq
  • Imam Khomeini
منابع
کتاب فارسی
-        آدمیت، فریدون. (1354). امیرکبیر و ایران. تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
-        اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌بن‌علی. (1367). تاریخ منتظم ناصری. (ج3). (محمداسماعیل رضوانی، مصحح). تهران: دنیای کتاب.
-        افشار، ایرج. (1358). مصدق و مسائل حقوق و سیاست: مجموعۀ ۹ مقاله و رساله از دکتر محمد مصدق. تهران: انتشارات زمینه.
-        باقی، عمادالدین. (1370). بررسی انقلاب ایران. (ج1). تهران: نشر تفکر.
-        بیل، جیمز. (1371). شیر و عقاب: روابط بدفرجام ایران و آمریکا. (فروزنده برلیان (جهانشاهی)، مترجم). تهران: فاخته.
-        تنکابنی، فریدون. (1348). یادداشت‌های شهر شلوغ. تهران: بی‌نا.
-        چلونگر، محمدعلی. (1382). کاپیتولاسیون در تاریخ ایران. تهران: نشر مرکز.
-        خلجی، عباس. (1381). اصلاحات امریکایی 1342-1339 و قیام 15 خرداد. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
-        داوری اردکانی، رضا. (1364). ناسیونالیسم: حاکمیت ملی و استقلال. اصفهان: پرسش.
-        راوندی، مرتضی. (1368). سیر قانون و دادگستری در ایران. تهران: نشر چشمه.
-        رضوی‌نژاد صومعه‌سرائی، میرابوطالب. (1377). چهار سیاستمدار ملی، متقی و نام‌آور ایران ... . تهران: گوتنبرگ.
-        سنجر، ابراهیم. (1368). نفوذ آمریکا در ایران: بررسی سیاست خارجی آمریکا و روابط با ایران. تهران: خوشه.
-        صحیفۀ امام: مجموعۀ آثار. (1379). (ج1). تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی.
-        صحیفۀ نور: مجموعه‌رهنمودهای امام‌خمینی. (1361). (ج1). تهران: مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
-        علویان قوانینی، محمدتقی. (1358). شناخت حقیقت؛ کاپیتولاسیون، گناهی که هویدا به آن اعتراف کرد. تهران: بی‌نا.
-        گرانت واتسون، رابرت. (1348). تاریخ ایران دورۀ قاجاریه. (ع. وحید مازندرانی، مترجم). تهران: کتابهای سیمرغ؛ انتشارات امیرکبیر.
-        مصدق، محمد. (1365). خاطرات و تألمات دکتر مصدق. (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: انتشارات علمی.
-        مکی، حسین. (1364). مصدق و نطق‌های تاریخی او در ... . تهران: انتشارات جاویدان.
-        نشست تخصصی حق قضاوت کنسولی؛ کاپیتولاسیون: مجموعه‌سخنرانی‌ها و مقالات. (1384). تهران: مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
مقالات
-        اسدی، علیرضا. (1387). «کاپیتولاسیون؛ سابقۀ آن در ایران، الغاء، احیای دوباره و عکس‌العمل امام‌خمینی و پیامدهای آن». تاریخ معاصر ایران، (ش46)، صص 145-178.
-        امین، سیدحسین. (1382). «نظام قضایی ایران از آغاز قاجار تا انقلاب مشروطیت». پژوهش حقوق عمومی، دورۀ 5، شمارۀ 9، صص 29-73.
-        روحانی، حمید. (1381). «بازخوانی پروندۀ کاپیتولاسیون». زمانه، (ش2)، صص 16-23.
-        شیخ‌الاسلامی، جواد. (1369). «افزایش نفوذ سیاسی روس و انگلیس در ایران عصر قاجار و تأثیر این نفوذ در ایجاد رسم سرسپردگی در میان رجال ایرانی». اطلاعات سیاسی‌ـ‌اقتصادی، (ش35)، صص 4-10.
-        کجباف، علی‌اکبر. (1381). «کاپیتولاسیون و بیگانه‌ستیزی حضرت امام‌خمینی». پژوهشنامۀ انقلاب اسلامی، (ش 7 و 8)، صص 104-116.
-        نادمی، داوود. (1383). «دیدگاه‌های سیاسی دکتر مصدق». گزارش، (ش155)، صص 14-17.
منابع اینترنتی
-        «صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دورۀ 21، جلسۀ 104». (21مهرماه1343) بازیابی از: www.ical.ir.