تبیین فعالیت‌های فرهنگی-اجتماعی جریان روشن‌فکری ملی-مذهبی در دورۀ پهلوی دوم: از شهریور 1320 تا آغاز فضای باز سیاسی 1339

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای تاریخ انقلاب اسلامی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

چکیده

حرکت نوگرایانۀ دینی در اواخر دوران حکومت رضاشاه و تحولات پس‌از شهریور 1320 جریان روشن‌فکری تازه‌ای را به جامعه عرضه داشت؛ جریانی که از بطن آن طیفی مذهبی متأثر از تمدن اروپایی و ایدئولوژی لیبرالیسم نمود پیدا کرد. این طیف باتوجه‌به شیوۀ غالب مبارزۀ جهانی -یعنی مبارزۀ مسالمت‌آمیز فرهنگی-اجتماعی- و وضعیت حکومت استبدادی، اولویت را به فعالیت‌های فرهنگی-اجتماعی داد و آن را طی دهه‌های 20 و 30 از راه‌های مختلف پیگیری کرد.
پژوهش حاظر با بهره‌گیری از روش توصیفی-تحلیلی و استناد به مطالعات کتابخانه‌ای و اسناد آرشیوی معتبر انجام شده‌است.
پرسش اصلی پژوهش عبارت است از: «مهم‌ترین فعالیت‌های فرهنگی-اجتماعیِ جریان ملی-مذهبی در دهه‌های 20 و 30 چه بود و آن‌ها با چه اهدافی به این شیوه از فعالیت‌ها روی آوردند؟»
نتیجۀ پژوهش حاکی است که طیف مذکور به‌این‌دلیل به این شیوه از فعالیت‌ها روی آوردند که مسئلۀ اساسی جامعۀ ایرانی را نه در تغییر حکومت، بلکه در مشکلات فرهنگی-اجتماعی و اصلاح آن در چارچوب قانون اساسی ازطریق ایجاد کانون‌هایی برای حرکت جمعی درجهت تقویت و بازسازی ایمان، اخلاق و اندیشۀ درست دینی و ملی برای تربیت نسل جدید می‌دانستند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Explaining the cultural, social activities of the intellectual movement of the National-Religious Forces during in the Second Pahlavi era: From September 1941 to the political opening in 1960

نویسنده [English]

  • faride bavaryan
. PhD in Islamic Revolution History, Bu-Ali Sina University, Hamedan, Iran
چکیده [English]

At the end of Reza Shah’s rule, the Iranian society witnessed a modern religious movement that together with the developments after the September 1941 events led to a new intellectual movement in the country. Out of this movement, a spectrum of religious intellectuals was formed who were influenced by European civilization and ideology of liberalism. Its members were following the prevailing world approach of opposition at the time - having a non-violent, cultural and social struggle. The despotic ruling of the time, during the 1940s and 50s, gave priorities to the group's social and cultural activities. The present paper has been conducted using a descriptive-analytical method, based on library studies and validation of archival documents. The main question of the research is: "What were the most important socio-cultural activities of the National-Religious Forces in the 40s and 50s, and what were their objectives for such activates?" The results of the present research indicate that the aforementioned spectrum turned to such activities because they believed the main issue of the Iranian society was not regime change, but reforms of cultural and social issues in line with the Constitution. To do so, they established community movements to promote ethical and national-religious values useful for education of a new generation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • liberalism
  • Reza Shah
  • ideology
  • Iran
  • intellectuals of National-Religious Forces
  • کتاب

    • قرآن کریم
    • اسعدی، مرتضی. (1371). سلسلۀ پهلوی و نیروهای مذهبی به‌روایت تاریخ کمبریج. (عباس مخبر، مترجم)، تهران: صهبا.
    • امیری، جهاندار. (1383). روشن‌فکری و سیاست (بررسی تحولات روشن‌فکری در ایران معاصر). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
    • امیری، جهاندار. (1389). روشن‌فکری دینی: لیبرال یا دین‌مدار؟. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
    • بازرگان، مهدی. (1331). بازی جوانان با سیاست. (چ1) تهران: آفتاب.
    • بازرگان، مهدی. (1350). مدافعات در دادگاه غیرصالحِ تجدیدنظرِ نظامی. (چ1). تهران: مدرس.
    • بازرگان، مهدی. (1363). انقلاب ایران در دو حرکت. (چ4). تهران: بنیاد فرهنگی مهندسی مهدی بازرگان.
    • بازرگان، مهدی. (1375). شصت سال خدمت و مقاومت: خاطرات مهندس مهدی بازرگان در گفتگو با سرهنگ غلامرضا نجاتی. (ج1). تهران: رسا.
    • بازرگان، مهدی. (1377). شصت سال خدمت و مقاومت: خاطرات مهندس مهدی بازرگان در گفتگو با سرهنگ غلامرضا نجاتی. (ج2). تهران: رسا.
    • بازرگان، مهدی. (1378). مجموعه آثار، جلد 8: مباحث علمی، اجتماعی، اسلامی.تهران: شرکت سهامی انتشار.
    • بازرگان، مهدی. (1379). مجموعه آثار، جلد 9: مباحث ایدئولوژیک.تهران: شرکت سهامی انتشار.
    • بازرگان، مهدی. (1387). مجموعه آثار، جلد 16: مقالات اعتقادی و اجتماعی.تهران: شرکت سهامی انتشار.
    • بازرگان، مهدی. (1391). مجموعه آثار، جلد 24: انقلاب اسلامی ایران (3) سلام بر سومین سال انقلاب ... .تهران: شرکت سهامی انتشار.
    • برزین، سعید. (1374). زندگی‌نامۀ سیاسی مهندس مهدی بازرگان. (چ2). تهران: مرکز.
    • پدرام، مسعود. (1382). روشن‌فکران دینی و مدرنیته در ایران پس‌از انقلاب اسلامی. (چ1). تهران: گام نو.
    • تحلیلی پیرامون دانشگاه قبل و بعداز انقلاب. (1363). (چ2). (نهضت آزادی ایران، گردآورنده). تهران: نراقی.
    • جزنی، بیژن. (بی‌تا). تاریخ سی‌سالۀ ایران. بی‌جا: بی‌نا.
    • جعفریان، رسول. (1391). جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران (از روی‌کارآمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی) سال‌های 1320-1357. تهران: پژوهشکدۀ فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
    • جهانبخش، فروغ. (1382). از بازرگان تا سروش. (سعیده سریانی، مترجم). تهران: انتشارات بهزاد.
    • رادنیا، عباس. (1377). مقاومت در زندان. (ابراهیم یزدی، کوشش‌گر). تهران: قلم.
    • رجبی دوانی، محمد. (1376). خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
    • زکریایی، محمدعلی. (1378). درآمدی بر جامعه‌شناسی روشن‌فکری دینی. تهران: آذریون.
    • سحابی، عزت‌الله. (1388). نیم‌قرن خاطره و تجربه: خاطرات عزت‌الله سحابی از دوران کودکی تا انقلاب 57. (چ2). تهران: فرهنگ صبا.
    • سحابی، یدالله. (1377). یادنامۀ دکتر یدالله سحابی. (محمد ترکمان، گردآورنده). تهران: قلم.
    • شفیعی‌فر، محمد. (1378). درآمدی بر مبانی فکری انقلاب اسلامی. بی‌جا: نهاد مقام معظم رهبری.
    • شیخ فرشی، فرهاد. (1381). روشن‌فکری دینی و انقلاب اسلامی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
    •  عیوضی، محمدرحیم. (1385). جامعه شناسی سیاسی اپوزیسیون در ایران.تهران: قومس.
    • غنی‌نژاد، موسی. (1377). تجددطلبی و توسعه در ایران معاصر. تهران: نشر مرکز.
    • فارسی، جلال‌الدین. (1373). زوایای تاریک. تهران: حدیث.
    • فراستی، علی. (1375). مبارزات مسالمت‌آمیز، هم استراتژی هم تاکتیک (ضرورت تئوری بقاء). فرانسه: جنبش برای امنیت، عدالت و پیشرفت.
    • فوزی، یحیی. (1388). اندیشۀ سیاسی در ایران بعداز اسلام. تهران: پژوهشکدۀ امام‌خمینی و انقلاب اسلامی.
    • قریشی، فردین. (1384). بازسازی اندیشۀ دینی در ایران. تهران: قصیده.
    • کاظمی، عباس. (1383). جامعه‌شناسی روشن‌فکری دینی در ایران. تهران: طرح نو.
    • کرمی‌پور، حمید. (1389). کارنامۀ سیاسی و فرهنگی دبیرستان‌های کمال نارمک، رفاه، علوی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
    • نجاتی، غلامرضا. (1377). تاریخ سیاسی بیست‌وپنج‌سالۀ ایران (از کودتا تا انقلاب). (چ2). تهران: رسا.
    • وحدت، فرزین. (1382). رویارویی فکری ایران با مدرنیت. (مهدی حقیقت‌خواه، مترجم). تهران: ققنوس.
    • یاران امام به‌روایت اسناد ساواک کتاب بیست و نهم: آیت‌الله سیدمحمود طالقانی (ابوذر زمان). (ج2). (1382). تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
    • یزدی، ابراهیم. (1357). اوضاع سیاسی کنونی ایران. تبریز: خاتم.
    • یزدی، ابراهیم. (1382). جنبش دانشجویی در دو دهۀ 1320 و 1330. تهران: قلم.
    • یزدی، ابراهیم. (1386). روشن‌فکری دینی و چالش‌های جدید. تهران: کویر.
    • یزدی، ابراهیم. (1394). شصت سال صبوری و شکوری. تهران: کویر.
    • یوسفی اشکوری، حسن. (1376). سیری در زندگی، آثار و افکار مهندس مهدی بازرگان، جلد 1: در تکاپوی آزادی. تهران: قلم.

    مقاله

    • «پدر به روایت پسر». (23/1/ 1393). روزنامه شرق، شماره 1988.
    • شاملو، علی. (1384). «گفت‌وگویی به‌مناسبت سالروز ملی‌شدن نفت (۱۴ اسفند) با دکتر ابراهیم یزدی». روزنامۀ شرق، ش713، ص14.
    • یزدی، ابراهیم. (1373). «مهندس بازرگان؛ نیم‌قرن تلاش در عرصۀ سیاست و اندیشۀ دینی». ماه‌نامۀ کیان، سال چهارم، ش23، صص 4-5.

    پایان‌نامه

    • آلِ‌سیدغفور، سیدمحسن. (1376). «اسلام لیبرال در ایران معاصر». رسالۀ دکتری، دانشگاه تهران.

    مصاحبۀ چاپ‌نشده

    • بصیرت‌منش، حمید. (بی‌تا). 17 جلسه مصاحبه با مهندس عزت‌الله سحابی، آرشیو مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی.